อุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร : Kamphaeng Phet Historical Park

#องค์ความรู้อุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร
ศาลหลักเมืองกำแพงเพชร ..
ศาลหลักเมืองกำแพงเพชรเป็นสถานที่สำคัญของจังหวัดกำแพงเพชรที่ประชาชนให้ความเคารพสักการะตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน ตั้งอยู่ในเมืองโบราณกำแพงเพชรทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือของวัดพระแก้ว ริมถนนหมายเลข 101 (สุโขทัย – กำแพงเพชร) .
ศาลหลักเมืองกำแพงเพชรปรากฏในพระราชนิพนธ์ครั้งเมื่อพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 5 และ รัชกาลที่ 6 เสด็จประพาสหัวเมืองเหนือในปี พ.ศ. 2449 และ พ.ศ. 2450 ตามลำดับ ดังนี้
เมื่อครั้งที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จประพาสหัวเมืองเหนือ ได้พระราชนิพนธ์ถึงศาลหลักเมืองในเสด็จประพาสต้น ความว่า
“...ชื่อวัดนี้ไม่ปรากฏ ถ้าเรียกตามลพบุรีก็เป็นวัดหน้าพระธาตุ ถ้าจะเรียกตามกรุงเก่าก็เป็นวัดพระศรีสรรเพชญ ซึ่งยอมรับว่าจะเรียกวัดพระแก้วก็ได้นั้น เพราเหตุที่มีตำนานว่า พระแก้วได้เคยมาอยู่เมืองนี้ ถ้าหากว่าได้มาอยู่คงจะไม่ได้อยู่วัดอื่น คงอยู่วัดนี้เป็นแน่ ออกจากวัดไปที่หลักเมือง ซึ่งอยู่มุมท้ายวัดอยู่ในระหว่างวัดกับวัง...”
เมื่อครั้งที่พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ขณะดำรงพระราชอิสริยยศเป็นสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร เสด็จประพาสหัวเมืองเหนือ ได้พระราชนิพนธ์ถึงศาลหลักเมืองในเที่ยวเมืองพระร่วง ความว่า
“...ในกำแพงเพชรเมืองนี้ ที่ซึ่งจำเป็นต้องไปก่อนคือ หลักเมือง ซึ่งได้ไปบวงสรวงตามธรรมเนียม แต่ผู้ที่ไปดูอย่าได้คิดหาหลักเลย เพราะไม่มีหลักศิลา และรูปยักษ์ที่ตั้งไว้เป็นเครื่องหมายเดี๋ยวนี้ เชื่อว่าไม่ใช่ของที่ตั้งอยู่เดิม...”.
จากการดำเนินงานขุดค้นทางโบราณคดีบริเวณพื้นที่ทางทิศใต้ของศาลหลักเมืองในปีงบประมาณ 2549 พบหลักฐานทางโบราณคดี ดังนี้
ชิ้นส่วนกระเบื้องดินเผามุงหลังคาประเภทดินขอ
ชิ้นส่วนภาชนะดินเผาจากแหล่งเตาแม่น้ำน้อย แหล่งเตาบ้านบางปูน แหล่งเตาบ้านเกาะน้อย/ป่ายาง เมืองศรีสัชนาลัย และชิ้นส่วนเครื่องถ้วยจีนสมัยราชวงศ์หมิง กำหนดอายุอยู่ในช่วงราวพุทธศตวรรษที่ 21 – 22.
ศาลหลักเมืองกำแพงเพชรได้รับการขึ้นทะเบียนเป็นศาลเจ้าตามกฎเสนาบดีว่าด้วยที่กุศลสถานชนิดศาลเจ้า พ.ศ. 2463 เมื่อวันที่ 29 พฤษภาคม พ.ศ. 2528 และอยู่ในความดูแลของเทศบาลเมืองกำแพงเพชร.
ศาลหลักเมืองกำแพงเพชรมีการบูรณะปรับปรุงอาคารหลายครั้งเท่าที่ปรากฏหลักฐานมีดังนี้
พ.ศ. 2472 หลวงมนตรีราช ได้สร้างอาคารศาลหลักเมืองขึ้นเป็นศาลาทรงไทยทำด้วยไม้
พ.ศ. 2484 หลวงปริวรรต วรวิจิตร (จันทร์ เจริญชัย) ข้าหลวงประจำจังหวัดกำแพงเพชร มอบหมายให้นายฉกาจ กุลสุ ปั้นเศียรเทพารักษ์ขึ้นใหม่
พ.ศ. 2526 นายเชาว์วัศ สุดลาภา ผู้ว่าราชการจังหวัดกำแพงเพชร ได้ปรับปรุงอาคารบริเวณสถานที่ตามรูปแบบที่ปรากฏในปัจจุบัน
วันที่ 16 เมษายน พ.ศ. 2527 พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวมหาวชิราลงกรณฯ พระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 10 เมื่อครั้งดำรงพระราชอิสริยยศเป็นสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชเจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณสยามมกุฎราชกุมารได้เสด็จพระราชดำเนินแทนพระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราชบรมนาถบพิตร รัชกาลที่ 9 ประกอบพิธีเจิมเสาหลักเมือง ทรงเจิมเสาหลักเมืองเสาใหม่
วันที่ 5 พฤษภาคม พ.ศ. 2527 ทำพิธีเชิญเสาหลักเมือง และเศียรเทพารักษ์ขึ้นศาล
วันที่ 26 มีนาคม พ.ศ. 2550 สำนักช่างสิบหมู่ กรมศิลปากร ได้สำรวจความเสียหาย และทำการบูรณะอนุรักษ์เสาหลักเมืองเดิม พร้อมจัดทำเสาหลักเมืองจำลองใหม่จากไม้สักทองขนาดความสูง 2.29 เมตร ความกว้างฐาน 64 เซนติเมตร โดยอัญเชิญเสาหลักเมืองจำลองมาวางไว้ ณ ศาลารายชื่อผู้จัดสร้างศาลหลักเมือง ..
เอกสารอ้างอิง :
คณะกรรมการปรับปรุงศาลหลักเมือง. (2527). ที่ระลึกงานเฉลิมฉลองศาลหลักเมืองจังหวัดกำแพงเพชร. นครสวรรค์:
สยามศิลป์.
เทศบาลเมืองกำแพงเพชร. (ม.ป.ป.). ศาลหลักเมืองกำแพงเพชร 2563. เอกสารประกอบการประเมินผล ศาลเจ้าบริหารงาน
ดีเด่น ประจำปี 2563 ของศาล(เจ้า)หลักเมืองกำแพงเพชร. ม.ป.ท.: ม.ป.พ.
มงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว, พระบาทสมเด็จพระ. (2564). เที่ยวเมืองพระร่วง. นนทบุรี: ศรีปัญญา.
มหาวิทยาลัยราชภัฏกำแพงเพชร. (2549). ครบ 100 ปี พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จประพาสต้นเมือง
กำแพงเพชร วันที่ 18 สิงหาคม พ.ศ. 2549. กรุงเทพฯ: จังหวัดกำแพงเพชร.
ห้างหุ้นส่วนจำกัด สามเพชร. (2550). การดำเนินงานขุดค้น ขุดแต่ง ขุดตรวจทางโบราณคดี พื้นที่บริเวณวัดพระแก้ว
วัดพระธาตุ และศาลหลักเมือง ตำบลในเมือง อำเภอเมืองกำแพงเพชร จังหวัดกำแพงเพชร งบกลาง ปีงบประมาณ พ.ศ. 2549. กำแพงเพชร: อุทยานประวัติศาสตร์ กำแพงเพชร.

ภาพบรรยากาศกิจกรรมวันสำคัญทางพุทธศาสนา “วันอาสาฬหบูชา”
วันอังคารที่ ๑ สิงหาคม พ.ศ. ๒๕๖๖
ณ โบราณสถานวัดพระธาตุ อุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร

อุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร
ขอเชิญร่วมกิจกรรมทางพุทธศาสนา "วันอาสาฬหบูชา"
วันอังคารที่ ๑ สิงหาคม พ.ศ. ๒๕๖๖ เวลา ๑๘.๓๐ น.
ณ โบราณสถานวัดพระธาตุ

#องค์ความรู้อุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร
ปั้นลมสังคโลกที่วัดตะแบกคู่ เมืองกำแพงเพชร.
ป้านลม ตามความหมายในศัพทานุกรมโบราณคดีหมายถึง แผ่นไม้ที่ประกอบเข้ากับแปปิดตามแนวลาดของหัว-ท้าย เครื่องมุงหลังคา เรือนไทย ทำหน้าที่ป้องกันลมมิให้พัดเครื่องมุงหลังคาหลุดปลิวไป ในบางครั้งเรียกว่า “ปั้นลม”
ปั้นลมที่พบจากการดำเนินการทางโบราณคดีวัดตะแบกคู่ ซึ่งตั้งอยู่ทางทิศเหนือของเมืองกำแพงเพชร เป็นผลิตภัณฑ์จากแหล่งเตาเมืองสุโขทัย ขึ้นรูปด้วยมือ ทาน้ำเคลือบสีขาว เขียนลายสีน้ำตาลใต้เคลือบใส รูปทรงสามเหลี่ยม ทำลายกระหนกบริเวณขอบ บริเวณตรงกลางทำรูปบุคคล (รูปเทพนม) ลักษณะสวมเครื่องประดับ ประนมมือบริเวณอก ส่วนหัวหักหาย และวาดลวดลายดอกไม้สันนิษฐานว่าเป็นดอกโบตั๋นตรงกลางหนึ่งดอกท่ามกลางพันธุ์พฤกษา ทำลายกระหนกโดยรอบดอกไม้ และบริเวณกรอบของปั้นลมเหนือรูปเทพพนมตามลำดับ มีขนาดกว้าง 40 เซนติเมตร สูง 66 เซนติเมตร และหนาประมาณ 3 เซนติเมตร.
จากการศึกษาพบปั้นลมลายรูปเทพนมจากการดำเนินการทางโบราณคดีในเมืองสุโขทัยที่วัดกำแพงแลง ปัจจุบันจัดแสดงที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ กำแพงเพชร และที่วัดป่ามะม่วง ซึ่งจัดแสดงที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ รามคำแหง นอกจากนี้พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ รามคำแหงยังจัดแสดงปั้นลมลายเทพนมที่พบภายในเมืองสุโขทัย กำหนดอายุราวพุทธศตวรรษที่ 20-21
“เทพนม” ตามพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตสถานพุทธศักราช 2554 หมายถึง ชื่อภาพเทวดาครึ่งตัวประนมมือ สำหรับการทำศิลปกรรมลายเทพนมมาประดับหลังคาเหนือที่ประดิษฐานรูปพระพุทธเจ้านั้น นาย ประทีป เพ็งตะโก อดีตอธิบดีกรมศิลปากร ได้สันนิษฐานไว้ในวิทยานิพนธ์เรื่อง กระเบื้องเชิงชายสมัยอยุธยา ว่าอาจเป็นการแสดงการสักการะพระพุทธเจ้าของเหล่าเทพ
นอกจากปั้นลมแล้วยังพบลายเทพนมในงานศิลปกรรมอื่น เช่น
งานจิตรกรรม ลายเทพนมในพุ่มข้าวบิณฑ์บริเวณหน้าต่างอุโบสถ วัดดวงแข กรุงเทพมหานคร
งานประดับสถาปัตยกรรม พบบริเวณหน้าบัน บันแถลง ประตู หน้าต่างของโบราณสถาน เช่น ลายปูนปั้นรูปเทพนมประดับปรางค์วัดจุฬามณี จังหวัดพิษณุโลก
ดอกโบตั๋นนั้น พบหลักฐานการนำลายนี้มาประยุกต์ตกแต่งในศิลปกรรมจีนในช่วงสมัยราชวงศ์ถัง (พ.ศ. 1161-1450) ต่อมาในสมัยราชวงศ์หยวน (พ.ศ. 1822-1911) จึงมีการผลิตเครื่องลายครามเป็นสินค้าส่งออกมายังภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ รวมถึงดินแดนไทย โดยลายดอกโบตั๋นนั้น คาดว่ามีคติความเชื่อในการเป็นสัญลักษณ์มงคลแทนความมั่งคั่งร่ำรวย มีอำนาจ และเกียรติยศ ส่วนในวัฒนธรรมสุโขทัย - อยุธยา พบการนำลายดอกโบตั๋นมาประดับสถาปัตยกรรม เช่น ลายปูนปั้นประดับสถาปัตยกรรมที่วัดศรีสวาย เมืองสุโขทัย และวัดนางพญา เมืองศรีสัชนาลัย รวมถึงการนำลายดอกโบตั๋นมาประดับตกแต่งในการผลิตถ้วยชามสังคโลก.
หลักฐานทางโบราณคดีในเมืองกำแพงเพชรนั้นพบการนำลายเทพนมมาตกแต่งบนกระเบื้องเชิงชายดินเผาที่วัดช้างรอบ (กำหนดอายุพุทธศตวรรษที่ 21-22) และดินเผาประดับสถาปัตยกรรมลายเทพนม อีกทั้งยังพบใบเสมาหินชนวนจากวัดพระนอน (กำหนดอายุพุทธศตวรรษที่ 21) ที่แกะสลักลวดลายเทพนมผุดขึ้นมาจากดอกไม้ และปรากฏลายดอกไม้คล้ายรูปดอกโบตั๋นบริเวณส่วนยอดของใบเสมา พร้อมทั้งมีการประดับกรอบใบเสมาด้วยลายกระหนก ซึ่งมีลักษณะการตกแต่งคล้ายกับปั้นลมที่พบในวัดตะแบกคู่ ปัจจุบันจัดแสดงที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ กำแพงเพชร
การกำหนดอายุด้วยวิธีการเปรียบเทียบจากหลักฐานที่พบจึงสันนิษฐานว่า ปั้นลมที่พบในวัดตะแบกคู่มีอายุราวพุทธศตวรรษที่ 20-21 และมีการติดต่อสัมพันธ์โดยตรงกับเมืองสุโขทัยด้านการนำผลิตภัณฑ์สังคโลกมาใช้ประดับสถาปัตยกรรมเนื่องในพุทธศาสนาของเมืองกำแพงเพชรด้วย.
เอกสารอ้างอิง
กฤษฎา พิณศรี, ปริวรรต ธรรมาปรีชากร, และอุษา ง้วนเพียรภาค. (2535). เครื่องถ้วยสุโขทัย : พัฒนาการ
ของเครื่องถ้วยไทย. กรุงเทพฯ: บริษัท โอสถสภา(เต๊กเฮงหยู) จำกัด.
ประทีป เพ็งตะโก. (2540). กระเบื้องเชิงชายสมัยอยุธยา. วิทยานิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต
บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร.
ปริวรรต ธรรมาปรีชากร และคณะ. (2539). ศิลปะเครื่องถ้วยในประเทศไทย (พิมพ์ครั้งที่ ๒). กรุงเทพฯ:
บริษัท โอสถสภา จำกัด.
สำนักงานราชบัณฑิตยสภา. (2554). พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถานพุทธศักราช 2554. กรุงเทพฯ:
สำนักงานราชบัณฑิตยสภา.
สำนักโบราณคดี กรมศิลปากร. (2550). ศัพทานุกรมโบราณคดี. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร.
อาสา ทองธรรมชาติ. (2557). ที่มาและพัฒนาการของลายดอกโบตั๋นในงานศิลปกรรมไทย. วิทยานิพนธ์
ปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร.

ภาพบรรยากาศกิจกรรมวันสำคัญทางพุทธศาสนา “วันวิสาขบูชา”
วันเสาร์ที่ ๓ มิถุนายน พ.ศ. ๒๕๖๖
ณ โบราณสถานวัดพระธาตุ อุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร

#องค์ความรู้อุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร
“หงส์” สัตว์ศักดิ์สิทธิ์ ความเชื่อ กับเมืองกำแพงเพชร..
หงส์ เป็นสัตว์ที่ถูกนำมาใช้เชื่อมโยงกับคติความเชื่อผ่านทางศิลปกรรมในอดีต โบราณสถานของเมืองกำแพงเพชร พบร่องรอยของประติมากรรมดินเผารูปหงส์ประดับส่วนฐานเหนือฐานประทักษิณเจดีย์ประธานวัดช้างรอบ ซึ่งตั้งอยู่บนยอดเขาทางเหนือนอกเมืองกำแพงเพชร
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. 2554 ให้ความหมายว่า “หงส์” หมายถึง นกในนิยาย ถือเป็นนกในตระกูลสูง มีเสียงไพเราะ เป็นพาหนะของพระพรหม ในทางวรรณคดี หมายถึง บุคคลที่มีชาติตระกูลสูง และเปรียบการเดินที่งดงามอ่อนช้อยและเป็นสง่าด้วยการเดินของหงส์ .
คติความเชื่อทางพุทธศาสนา หงส์เป็นตัวแทนของพระโพธิสัตว์ ปรากฏในชาดกหลายเรื่อง เช่น
ปลาสชาดก โมรัจชาดก สุวรรณหงส์ชาดก ชวนหังสชาดก จุลหังสชาดก เนรุชาดก เป็นต้น
ในไตรภูมิพระร่วง บทพระราชนิพนธ์ของพญาลิไทย พระมหากษัตริย์องค์ที่ 6 แห่งกรุงสุโขทัย ปรากฏข้อความเกี่ยวกับหงส์ใน ทุติยกัณฑ์ ติรัจฉานภูมิ ความว่า “...แต่ติรัจฉานคือราชหงส์อันอยู่ในเขาคิชฌกูฏและอยู่ในคูหาถ้ำก็ดี อันอยู่ในปราสาททั้งหลายด้วยฝูงนกก็ดี อยู่ด้วยหมู่สัตว์ในป่าพระหิมพานต์นั้นก็ดี ก็มีอยู่เป็นอันมากนักหนาแล...” .
นอกจากนี้ยังถูกกล่าวถึงในฐานะเป็นเทพพาหนะของพระพรหม เทพเจ้าในศาสนาฮินดู ตัวอย่างเช่น แท่งหินทรายทรงสี่เหลี่ยมสลักภาพพระพรหมทรงหงส์ พบที่ปราสาทพนมรุ้ง จังหวัดบุรีรัมย์ และปรากฏหลักฐานยืนยันความเชื่อเรื่องพาหนะของเทพในศาสนาพราหมณ์ รวมถึงการเป็นสัตว์ชั้นสูงอยู่คู่กับกษัตริย์สมัยอยุธยา คือการสร้างเรือพระที่นั่งเป็นรูปหงส์ เรียกว่า เรือพระที่นั่งสุพรรณหงส์ หรือสุวรรณหงส์ ดังที่เจ้าฟ้าธรรมธิเบศทรงพรรณนาถึงโดยเปรียบเทียบกับพาหนะของพระพรหม จากพระนิพนธ์กาพย์เห่เรือบางตอนไว้ว่า
“สุพรรณหงส์ทรงพู่ห้อย งอนชดช้อยลอยหลังสินธุ์
เพียงหงส์ทรงพรหมินทร์ ลินลาศเลื่อนเตือนตาชม”
และยังคงสืบความนิยมต่อมาในสมัยรัตนโกสินทร์ อาทิ การเสด็จพระราชดำเนินเลียบพระนคร โดยขบวนพระยุหยาตราทางชลมารคเนื่องในพระราชพิธีบรมราชาภิเษก พระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 10 ปีพ.ศ. 2562 โดยเรือพระที่นั่งสุพรรณหงส์นี้ถูกสร้างขึ้นใหม่ในสมัยรัชกาลที่ 5 แล้วเสร็จในสมัยรัชกาลที่ 6 เมื่อพ.ศ. 2454 มีลักษณะส่วนหัวเรือโขนเป็นรูปหัวของหงส์ จำหลักไม้ลงรักปิดทองประดับกระจกมีพู่ห้อย ปลายพู่เป็นแก้วผลึก ภายนอกทาสีดำ ท้องเรือทาสีแดง ตอนกลางลำเรือมีที่ประทับเรียกว่า ราชบัลลังก์กัญญา สำหรับพระเจ้าอยู่หัวหรือราชวงศ์ชั้นสูง และตั้งชื่อตามเรือพระที่นั่งโบราณของสมเด็จพระมหาจักรพรรดิแห่งกรุงศรีอยุธยา อันมีชื่อว่า เรือพระที่นั่งชัยสุพรรณหงส์ ดังข้อความปรากฏในพระราชพงศวดารฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) ความว่า
“...ฝ่ายขุนพิเรนทรเทพ จึงให้หลวงราชนิกุล พระรักษ์มณเทียร และเจ้าพนักงานทั้งปวง เอาเรือพระที่นั่งชัยสุพรรณหงส์ไปยังวัดราชประดิษฐานอัญเชิญพระเทียรราชาให้ปริวัตรลาผนวชแล้วเชิญเสด็จลงเรือพระที่นั่งชัยสุพรรณหงส์อลงการ ประดับด้วยเครื่องสูงมยุรฉัตรพัดโบกจามมรมาศดาษดาด้วยเรือดั้งกัน แห่เป็นขนัดแน่นด้วยชลมารควิถี เสด็จถึงประทับฉนวนน้ำแล้ว เชิญเสด็จเข้าสู่พระราชวัง...”
ที่เจดีย์ประธานวัดช้างรอบ บริเวณทิศเหนือนอกเมืองกำแพงเพชร พบประติมากรรมดินเผารูปหงส์ประดับที่เจดีย์ประธานของวัด บริเวณฐานกลมรองรับส่วนบัวถลาและองค์ระฆังด้านทิศตะวันออกเฉียงเหนือ ซึ่งเป็นฐานที่อยู่ชั้นล่างของชั้นฐานประดับปูนปั้นทำภาพเล่าเรื่องราวพุทธประวัติ ประติมากรรมรูปหงส์มีลักษณะทำท่าก้าวเดินเรียงต่อกันในทางทวนเข็มนาฬิกา ส่วนหางเป็นพุ่มลายกนก มีการทำเดือยสำหรับยึดติดตัวประติมากรรมเข้ากับฐานเจดีย์ และสันนิษฐานว่ามีการฉาบปูนทับประติมากรรมดังกล่าว.
ประติมากรรมดินเผารูปหงส์ที่วัดช้างรอบ สามารถกำหนดอายุได้ราวพุทธศตวรรษที่ 21 ด้วยการเปรียบเทียบรูปแบบศิลปกรรมกับประติมากรรมปูนปั้นรูปหงส์ที่วัดพระพายหลวง เมืองสุโขทัย และชิ้นส่วนประติมากรรมปูนปั้นลายกนกที่วัดนางพญา เมืองศรีสัชนาลัย ซึ่งปัจจุบันจัดแสดงที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ รามคำแหง อำเภอเมือง จังหวัดสุโขทัย รวมถึงประติมากรรมปูนปั้นรูปหงส์ประดับในชั้นเชิงบาตรของปรางค์ประธาน วัดจุฬามณี อำเภอเมือง จังหวัดพิษณุโลก..
เอกสารอ้างอิง
กรมศิลปากร. เจ้าฟ้าธรรมธิเบศ พร้อมด้วยพระประวัติ และพระนิพนธ์บทร้อยกรอง ฉบับตรวจสอบชำระ
ใหม่ มีภาพและแผนที่ประกอบเรื่อง. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2505.
กรมศิลปากร. ไตรภูมิกถา หรือไตรภูมิพระร่วง พระราชนิพนธ์พระมหาธรรมราชาที่ 1 พญาลิไทย
ฉบับตรวจสอบชำระใหม่. พิมพ์ครั้งที่ 3. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2526.
กรมศิลปากร. เรือพระราชพิธี. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร กระทรวงวัฒนธรรม, 2558.
พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) และเอกสารอื่น. นนทบุรี : ศรีปัญญาม, 2559.
ราชบัณฑิตยสถาน. พจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. 2554 เฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จ
พระเจ้าอยู่หัว เนื่องในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมาพรรษา 7 รอบ 5 ธันวาคม 2554. กรุงเทพฯ : ราชบัณฑิตยสถาน, 2556.
สำนักโบราณคดีและพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ กรมศิลปากร. ปราสาทพนมรุ้ง. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2543.
อนันต์ ชูโชติ. เจดีย์วัดช้างรอบ อำเภอเมือง จังหวัดกำแพงเพชร. วิทยานิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต
คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2523.

อุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร
ขอเชิญร่วมกิจกรรมทางพุทธศาสนา "วันวิสาขบูชา"
วันเสาร์ที่ ๓ มิถุนายน พ.ศ.๒๕๖๖ เวลา ๑๘.๓๐ น.
ณ โบราณสถานวัดพระธาตุ

#องค์ความรู้อุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร
มกรสังคโลกที่พบจากการดำเนินการทางโบราณคดีที่วัดตะแบกคู่ เมืองกำแพงเพชร.
จากการดำเนินการทางโบราณคดี ณ วัดตะแบกคู่ โดยอุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร ในปีพุทธศักราช 2558 นั้น ได้พบหลักฐานเป็นชิ้นส่วนประติมากรรมมกรสังคโลก สภาพค่อนข้างสมบูรณ์จำนวน 2 ชิ้น ลักษณะเขียนลวดลายด้วยสีน้ำตาลเข้มบนพื้นสีขาวนวล แจกแจงขนาดดังนี้
ชิ้นที่ 1 มีขนาดส่วนฐานกว้าง 16 เซนติเมตร ยาว 23 เซนติเมตร และสูง 53 เซนติเมตร
ชิ้นที่ 2 มีขนาดส่วนฐานกว้าง 18 เซนติเมตร ยาว 23 เซนติเมตร และสูง 78 เซนติเมตร.
มกร เป็นคำในภาษาสันสกฤต อ่านว่า มะ-กะ-ระ หรือ มะ-กอน เป็นสัตว์ในเทพนิยายที่เกี่ยวข้องกับความเชื่อตั้งแต่สมัยโบราณ ลักษณะคล้ายสัตว์น้ำ มีสองเท้า หรือสี่เท้า ส่วนปากคล้ายจระเข้ มีงวงเหมือนช้าง ส่วนหางคล้ายปลาซึ่งบางครั้งพบส่วนของปลายหางม้วนเป็นลายก้านขด สันนิษฐานว่าเป็นคติที่เกิดขึ้นในอินเดีย ราวพุทธศตวรรษที่ 3-6 พบลักษณะเป็นสัตว์ที่มีส่วนหัวเป็นช้าง ส่วนลำตัวและหางเป็นปลา หรือเป็นมกรที่มีส่วนหัวเป็นรูปจระเข้ประดับที่โบราณสถานสาญจี และภารหุต ในเวลาต่อมามักพบการสร้างมกรมีลักษณะคล้ายส่วนของสัตว์หลากหลายชนิดมากขึ้นอันล้วนแล้วแต่เป็นสัตว์ที่มีความหมายในทางมงคลทั้งสิ้น อาทิเช่น สิงโต นาค มังกร แพะ และกวาง
รูปแบบและลวดลายของมกรสังคโลก ศิลปะสุโขทัย สันนิษฐานว่าเกิดจากการสร้างสรรค์โดยการนำลักษณะของรูปแบบศิลปะเขมรที่ปรากฏในเมืองโบราณสุโขทัย และอิทธิพลรูปแบบศิลปะจีนมาผสมผสานกัน โดยมกรจากแหล่งเตาเมืองสุโขทัย มักมีลักษณะหน้าตาคล้ายนาค บางครั้งส่วนหัวคล้ายสิงห์ มีหงอน งวง เขา และหู มักพบในลักษณะอ้าปาก มีเขี้ยว เห็นฟันชัดเจน และเครายาว บางชิ้นมีการคาบก้อนลักษณะกลมไว้ในปาก (คาบแก้ว) ลำตัวเป็นเกล็ด มีขาหน้าสองขา มีลวดลายเครื่องประดับส่วนคอ ส่วนน่องจนถึงกรงเล็บ ส่วนใหญ่จะทำเป็นลำตัวทอดยาวอยู่บนฐานปลายมน ด้านล่างเจาะเป็นรูรูปวงกลม ภายในลำตัวกลวง สันนิษฐานว่าใช้ประกอบโครงสร้างทางสถาปัตยกรรม ได้แก่ เป็นส่วนประกอบเครื่องบนหลังคา และประดับบันไดทางเข้าโบราณสถาน
มกรมีเทคนิคการปั้นและการตกแต่งลวดลายเป็นรูปแบบเฉพาะ คือ ปั้นลำตัวแยกจากส่วนหัว ขึ้นรูปด้วยมือ แล้วตกแต่งด้วยการปั้นแปะเพิ่ม ขูดขีดทำให้เกิดร่องหรือลวดลาย ส่วนหัวค่อนข้างหนาและหนักกว่าส่วนลำตัว ลำตัวกลวงและมีรู เพื่อใช้เป็นส่วนยึดติดกับโครงสร้างอื่น ๆ ทาน้ำดินสีขาว และเขียนลวดลายต่าง ๆด้วยสีน้ำตาลหรือสีดำ เช่น ลายลูกประคำ ลายกระจัง ลายกระหนก เป็นต้น จากนั้นเคลือบด้วยน้ำเคลือบสีขาวนวล .
จากการดำเนินการทางโบราณคดีที่อุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชรมักพบชิ้นส่วนมกรสังคโลกหลายแห่ง โดยพบประติมากรรมมกรสังคโลกลักษณะเกือบสมบูรณ์ ได้แก่ วัดอาวาสใหญ่ และวัดฆ้องชัย กำหนดอายุราวพุทธศตวรรษที่ 20-21 ปัจจุบันจัดแสดง ณ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ กำแพงเพชร
จากข้อมูลดังกล่าวสันนิษฐานว่ามกรที่พบจากการดำเนินการทางโบราณคดีที่วัดตะแบกคู่นี้ เป็นผลิตภัณฑ์จากแหล่งเตาเมืองสุโขทัย สำหรับใช้เป็นเครื่องประกอบโครงสร้างทางสถาปัตยกรรม เช่น เป็นส่วนประกอบเครื่องบนหลังคา หรือประดับบันไดทางเข้าโบราณสถาน และน่าจะมีอายุร่วมสมัยกับมกรที่พบในโบราณสถานใกล้เคียงอันได้แก่ วัดอาวาสใหญ่ และวัดฆ้องชัย คืออายุประมาณราวพุทธศตวรรษที่ 20-21
การประดับพุทธศาสนสถานด้วยผลิตภัณฑ์จากแหล่งเตาเมืองสุโขทัยในเมืองกำแพงเพชรเป็นการแสดงหลักฐานเชิงประจักษ์ทางหนึ่งถึงการเป็นเมืองร่วมสมัยและการรับอิทธิพลทั้งความเชื่อและรูปแบบศิลปกรรมเมืองกำแพงเพชรจากอาณาจักรสุโขทัย.
เอกสารอ้างอิง
กรมศิลปากร, นำชมพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ กำแพงเพชร, (กรุงเทพฯ :บริษัท รุ่งศิลป์การพิมพ์ (1977) จำกัด, 2557),
ธงชัย สาโค. สังคโลกเตาทุเรียงเมืองสุโขทัย ข้อมูลใหม่จากหลักฐานทางโบราณคดี. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, 2564.
สมิทธิ ศิริภัทร และมยุรี วีระประเสริฐ. ทับหลัง การศึกษาเปรียบเทียบทับหลังที่พบในประเทศไทยและประเทศกัมพูชา. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, 2532.
อนันต์ ชูโชติ และดำรงฤทธิ์ สมบูรณ์สิริ. รายงานการขุดแต่งโบราณสถานวัดฆ้องชัย ปีงบประมาณ 2525-2526. กำแพงเพชร: อุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร, มป.ป.

ขอเชิญเที่ยวชมอุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร (เขตในกำแพงเมือง : วัดพระแก้ว-วัดพระธาตุ) พร้อมระบบไฟส่องสว่างโบราณสถานยามค่ำคืน
เปิดบริการทุกวัน ตั้งแต่เวลา ๑๖.๓๐-๒๐.๐๐ น.
ตั้งแต่วันนี้ถึงวันที่ ๓๐ กันยายน พ.ศ. ๒๕๖๖

You are invited to visit Kamphaeng Phet Historical Park with the lighting system at night. Open daily until 30th September 2023, from 16:30 to 20:00.

#องค์ความรู้อุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร
คูเมืองโบราณกำแพงเพชร.
เมืองกำแพงเพชรเป็นเมืองโบราณที่ตั้งอยู่บนที่ราบลุ่มแม่น้ำทางฝั่งตะวันออกของแม่น้ำปิง ผังเมืองมีลักษณะคล้ายรูปสี่เหลี่ยมคางหมู วางตัวยาวขนานไปกับแม่น้ำปิง มีคูเมืองและกำแพงที่สร้างด้วยศิลาแลงล้อมรอบเมืองทั้ง 4 ด้าน มีระบบการนำน้ำจากแม่น้ำปิงเข้ามาหล่อเลี้ยงคูเมือง มีทางระบายน้ำออกบริเวณมุมท้ายเมืองทิศตะวันออกเฉียงเหนือ แนวกำแพงเมืองชั้นในก่อด้วยศิลาแลง ประกอบด้วย แนวกำแพงเมืองที่มีเชิงเทินและใบเสมา ปัจจุบันปรากฏประตูเมืองจำนวน 9 ประตู และป้อมปราการจำนวน 11 ป้อม ซึ่งสันนิษฐานว่ามีการก่อสร้างในช่วงพุทธศตวรรษที่ 21-22
กรมศิลปากรประกาศขึ้นทะเบียนโบราณสถานกำแพงเมือง-คูเมืองกำแพงเพชร ในราชกิจจานุเบกษาเล่มที่ 85 ตอนที่ 41 วันที่ 7 พฤษภาคม 2511 บริเวณที่ 3 เนื้อที่ประมาณ 503 ไร่
คูเมืองกำแพงเพชรมีลักษณะเป็นร่องน้ำหรือทางน้ำที่ขุดขึ้นขนานกับแนวกำแพงเมืองล้อมรอบเมืองกำแพงเพชร คูเมืองปัจจุบันกว้างประมาณ 11-33 เมตร ลึกประมาณ 4.20 เมตร และมีความยาวรวม 5,466 เมตร โดยคูเมืองด้านทิศเหนือยาวประมาณ 2,563 เมตร ด้านทิศใต้ยาวประมาณ 2,041 เมตร ด้านทิศตะวันออกยาวประมาณ 632 เมตร และด้านทิศตะวันตกยาวประมาณ 230 เมตร.
เมื่อ พ.ศ. 2449 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จประพาสเมืองกำแพงเพชร และทรงพระราชนิพนธ์ เรื่อง “เสด็จประพาสต้นครั้งที่ 2” มีเนื้อความกล่าวถึงคูเมืองกำแพงเพชรดังนี้
“...น่าประตูนี้เป็นทางลึกลงไปจากฝั่งจนถึงท้องคูแล้วจึงขึ้นเมือง ๆ ตั้งอยู่ในที่ดอนน้ำไม่ท่วม เลียบไปตามทางริมกำแพงซึ่งเขาว่าได้ตัดแล้วรอบ เมืองนี้ไม่ได้ทำเป็นเหลี่ยม โอนรูปไปตามแม่น้ำ ประมาณว่าด้านเหนือด้านใต้ 50 เส้น ด้านสกัดทิศใต้ 12 เส้น สกัดข้างเหนือ 6 เส้นรูปสอบ ใช้พูนดินเปนเชิงเทิน คิดทั้งท้องคูข้างนอกสูงมาก กำแพงก่อด้วยแลง ใบเสมาเป็นรูปเสมาหยักแต่ใหญ่ คออ้วนเหลืออยู่น้อย ตามประตูน่าจะเป็นป้อมทุกแห่ง แต่ที่ได้เห็น 3 ประตู คือประตูน้ำอ้อย ประตูบ้านโนน ประตูดั้น ประตูหลังยังคงมีป้อมก่อด้วยแลงปรากฏป้อมนั้นเป็นลับแลอยู่ปากคูข้างนอก...”
เมื่อ พ.ศ. 2450 พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อครั้งดำรงพระราชอิสริยยศสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราวุธ สยามมกุฎราชกุมาร เสด็จประพาสเมืองกำแพงเพชร และทรงพระราชนิพนธ์หนังสือ เรื่อง “เที่ยวเมืองพระร่วง” มีเนื้อความกล่าวถึงคูเมือง-กำแพงเมืองกำแพงเพชรดังนี้
“...กำแพงเชิงเทินทำแน่นหนาก่อด้วยแลง มีใบเสมาก่อเป็นแผ่นตรงขึ้นไปสักศอกหนึ่งแล้วจึงก่อเป็นรูปหลังเจียดขึ้นไปอีกศอกหนึ่ง บนกำแพงมีทางเดินได้รอบกว้างพอคนเดินหลีกกันได้สบาย นอกกำแพงมีคูลึก เดี๋ยวนี้น้ำยังขังอยู่บ้างเป็นแห่ง ๆ มีทางน้ำไหลเข้ามาจากลำแควน้อยได้ สังเกตว่าเปนเมืองที่แขงแรงมั่นคง น่าจะรักษาไว้ให้มั่นได้นาน ๆ..”
การศึกษาดำเนินงานทางโบราณคดีเมืองกำแพงเพชรโดยกรมศิลปากร เริ่มต้นเมื่อ พ.ศ. 2507-2512 หลังจากนั้นได้มีการดำเนินงานต่าง ๆ ทั้งการสำรวจ ขุดค้น ขุดแต่ง บูรณะ รวมทั้งปรับปรุงสภาพภูมิทัศน์โบราณสถานทั้งบริเวณเขตอรัญญิก เขตในกำแพงเมือง และบริเวณนอกเมือง สำหรับการดำเนินงานทางโบราณคดีบริเวณคูเมืองกำแพงเพชร มีสาระโดยสังเขปดังต่อไปนี้
เมื่อ พ.ศ. 2528 โครงการอุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชรดำเนินการขุดลอกคูเมืองกำแพงเพชร เป็นความยาวประมาณ 3,735 เมตร เพื่ออนุรักษ์คูเมืองให้มั่นคงตามร่องรอยหลักฐานทางโบราณคดี ทำให้พบร่องรอยเดิมของคูเมืองกำแพงเพชร ซึ่งมีความกว้าง 15-40 เมตร ลึกประมาณ 0.50-1.50 เมตร
เมื่อ พ.ศ. 2539-2541 อุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร ดำเนินโครงการปรับปรุงสภาพภูมิทัศน์คูเมืองกำแพงเพชร โดยมีการดำเนินงาน 2 ส่วน ประกอบด้วย งานขุดลอกคูเมือง และงานบูรณะแนวกำแพงเมือง สำหรับงานขุดลอกคูเมืองนั้นมีการปรับแต่งขอบคูเมืองด้านนอกคูเมืองด้านทิศเหนือ ด้านทิศตะวันตก และด้านทิศใต้ตั้งแต่ป้อมมุมเมืองทิศตะวันตกเฉียงใต้ถึงป้อมเจ้าจันทร์ โดยเน้นการอนุรักษ์สภาพพื้นที่เดิม
เมื่อ พ.ศ. 2548 อุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร ดำเนินการทางโบราณคดีภายใต้โครงการพัฒนาอุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชรเพื่อการอนุรักษ์และเสริมสร้างศักยภาพการท่องเที่ยว โดยดำเนินการขุดแต่งคูเมือง กำแพงเมือง และป้อมปราการ จากการขุดแต่งคูเมืองพบว่า ส่วนคันดินชั้นกลาง คูเมืองชั้นกลาง และคูเมืองชั้นนอก ด้านทิศเหนือ มีลักษณะการใช้งานที่แตกต่างจากคูเมืองชั้นใน เนื่องจากระดับก้นคูตื้นกว่าคูเมืองชั้นในประมาณ 2-3 เมตร อีกทั้งก้นคูเมืองยังเป็นดินทรายที่ไม่สามารถกักเก็บน้ำได้ จึงสันนิษฐานว่า คูเมืองและคันดินชั้นกลางและชั้นนอกทางด้านทิศเหนือ ไม่น่าจะใช้ประโยชน์ในการกักเก็บน้ำ แต่น่าจะมีวัตถุประสงค์ในการป้องกันข้าศึกศัตรูมากกว่า ส่วนคูเมืองทางด้านทิศใต้ ใช้ประโยชน์ในการกักเก็บน้ำและใช้ในการป้องกันข้าศึกศัตรูด้วย
การดำเนินการทางโบราณคดีครั้งนี้ พบตัวอย่างหลักฐานทางโบราณคดีที่สามารถกำหนดอายุเชิงเทียบ (relative dating) ได้ เช่น ชิ้นส่วนภาชนะดินเผาเนื้อแกร่งตกแต่งด้วยลายขูดขีดและลายกดประทับจากแหล่งเตาบ้านบางปูน กำหนดอายุได้พุทธศตวรรษที่ 18-21 ชิ้นส่วนภาชนะดินเผาเนื้อแกร่งเคลือบสีเขียว ชิ้นส่วนตุ๊กตาดินเผาเคลือบสีเขียว จากแหล่งเตาเมืองศรีสัชนาลัย กำหนดอายุได้พุทธศตวรรษที่ 20-21 ชิ้นส่วนภาชนะดินเผาเนื้อแกร่งเคลือบสีขาวนวลเขียนลวดลาย จากแหล่งเตาเมืองสุโขทัย กำหนดอายุได้พุทธศตวรรษที่ 19-21 ชิ้นส่วนภาชนะดินเผาเนื้อแกร่งตกแต่งด้วยลวดลายตัวอุ ชิ้นส่วนภาชนะดินเผาเนื้อแกร่งเคลือบสีน้ำตาลดำ จากแหล่งเตาแม่น้ำน้อย กำหนดอายุได้พุทธศตวรรษที่ 20-23 ชิ้นส่วนเครื่องถ้วยจีนเขียนสีน้ำเงินใต้เคลือบ สมัยราชวงศ์หมิง กำหนดอายุได้พุทธศตวรรษที่ 20-22 ชิ้นส่วนเครื่องถ้วยจีนเขียนสีน้ำเงินใต้เคลือบ สมัยราชวงศ์ชิง กำหนดอายุได้พุทธศตวรรษที่ 22-23 เป็นต้น.
เอกสารอ้างอิง
กฤษฎา พิณศรี, ปริวรรต ธรรมาปรีชากร และอุษา ง้วนเพียรภาค, เครื่องถ้วยสุโขทัย พัฒนาการของเครื่องถ้วยไทย (กรุงเทพฯ:
โอสถสภา, 2535.
กรมศิลปากร, เตาแม่น้ำน้อย, (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร), 2531.
ธงชัย สาโค, สังคโลกเตาทุเรียงเมืองสุโขทัย: ข้อมูลใหม่จากหลักฐานโบราณคดี (กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร กระทรวง
วัฒนธรรม, 2564.
นารีรัตน์ ปรีชาพีชคุปต์, ธาดา สังข์ทอง และอนันต์ ชูโชติ ; ผู้แปลภาษาอังกฤษ, นันทนา ตันติเวสสะ และ สุรพล นาถะพินธุ.
นำชมอุทยานประวัติศาสตร์ สุโขทัย ศรีสัชนาลัย กำแพงเพชร (Guide to Sukhothai Si Satchanalai and Kamphaeng Phet historical parks). พิมพ์ครั้งที่ 2. กรุงเทพฯ : สำนักโบราณคดีและพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ,2542.
ประกาศกรมศิลปากร เรื่อง ขึ้นทะเบียนโบราณสถาน, (2511, 7 พฤษภาคม), ราชกิจจานุเบกษา, (เล่ม 85, ตอนที่ 41),
1340.
พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว. เที่ยวเมืองพระร่วง. กรุงเทพฯ : มูลนิธิมหามกุฎราชวิทยาลัยใน
พระบรมราชูปถัมภ์, 2519.
มหาวิทยาลัยราชภัฏกำแพงเพชร. ครบ ๑๐๐ ปี พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จประพาสต้น
เมืองกำแพงเพชร วันที่ 18 สิงหาคม พ.ศ. 2549. กรุงเทพฯ : จังหวัดกำแพงเพชร, 2549.
สายันต์ ไพรชาญจิตร์, โบราณคดีเครื่องถ้วยในสยาม แหล่งเตาล้านนาและสุพรรณบุรี, (กรุงเทพฯ : โครงการศิลปากรพัฒนาเศรษฐกิจเชิงสร้างสรรค์ มหาวิทยาลัยศิลปากร), 2554.
ห้างหุ้นส่วนจำกัด สามเพชร, รายงานผลการขุดค้น ขุดตรวจ ขุดแต่งพื้นที่สนามด้านหน้าที่ว่าการอำเภอเมืองกำแพงเพชร (ฝั่งตะวันตก) คูเมืองและคันดินชั้นใน ชั้นกลาง และชั้นนอก ด้านทิศเหนือ ทิศใต้ ทิศตะวันออก และทิศตะวันตก ป้อมด้านหน้าประตูวัดช้าง ป้อมด้านหน้าประตูเตาอิฐ ป้อมมุมเมืองตะวันออกเฉียงเหนือ, (กำแพงเพชร : โครงการพัฒนาอุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชรเพื่อการอนุรักษ์และเสริมสร้างศักยภาพการท่องเที่ยว), ไม่ระบุปีที่พิมพ์.
อุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร, รายงานการขุดลอกคูเมือง เมืองกำแพงเพชร, (กำแพงเพชร : โครงการอุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร), ไม่ระบุปีที่พิมพ์.

ภาพบรรยากาศกิจกรรมวันสำคัญทางพุทธศาสนา “วันมาฆบูชา”
วันจันทร์ที่ ๖ มีนาคม พ.ศ. ๒๕๖๖
ณ โบราณสถานวัดพระธาตุ อุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร

#องค์ความรู้อุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร
การอนุรักษ์ประติมากรรมปูนปั้นวัดช้างรอบ เมืองกำแพงเพชร.
วัดช้างรอบ ตั้งอยู่บนจุดสูงสุดของเนินเขาลูกรังในเขตอรัญญิก เมืองกำแพงเพชร มีความสูง 98 เมตรจากระดับน้ำทะเล ผังวัดมีลักษณะเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า กลุ่มโบราณสถานสำคัญภายในวัดได้แก่ อุโบสถ ตั้งอยู่ทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือของวัด มีใบเสมาทำจากหินชนวนปักบนพื้นดินโดยรอบ 8 ทิศ วิหาร ตั้งอยู่ทางทิศตะวันออกของวัด ทางด้านทิศตะวันตกของวิหาร เป็นเจดีย์ประธานทรงระฆังตั้งอยู่บนฐานสี่เหลี่ยม กว้างด้านละ 31 เมตร ส่วนฐานประดับด้วยประติมากรรมปูนปั้นรูปช้างครึ่งตัว จำนวน 68 เชือก โดยมีการตกแต่งด้วยเครื่องทรงและเครื่องประดับต่างๆ ซึ่งเป็นลักษณะพิเศษที่แตกต่างจากประติมากรรมรูปช้างที่ล้อมรอบฐานเจดีย์แห่งอื่นในวัฒนธรรมสุโขทัย เช่น เจดีย์ประธานวัดช้างล้อม เมืองศรีสัชนาลัย กำหนดอายุราวพุทธศตวรรษที่ 19 - 20
และเจดีย์ประธานวัดสรศักดิ์ เมืองสุโขทัย กำหนดอายุราวพุทธศตวรรษที่ 20
สามารถกำหนดอายุเจดีย์ประธานวัดช้างรอบ ได้ในราวพุทธศตวรรษที่ 21 ด้วยวิธีการศึกษาเปรียบเทียบลวดลายเครื่องประดับของประติมากรรมปูนปั้นรูปช้างที่มีความคล้ายคลึงกับลวดลายชายผ้านุ่งของเทวรูปพระอิศวรสำริดปรากฏจารึกที่ฐานประติมากรรม ระบุศักราช พ.ศ. 2053 รวมถึงลวดลายดอกบัว และเทพพนม ที่ปรากฏบนกระเบื้องเชิงชายซึ่งพบจากการดำเนินการทางโบราณคดีมีลักษณะคล้ายคลึงกับลายบนกระเบื้องเชิงชายสมัยอยุธยา อาทิเช่น พระราชวังหลวง วัดสุวรรณาราม วัดพลับพลาชัย และตำหนักมเหยงคณ์ กำหนดอายุราวพุทธศตวรรษที่ 20-21 .
กรมศิลปากรโดยกลุ่มอนุรักษ์จิตรกรรมและประติมากรรม กองโบราณคดี และอุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร สำนักศิลปากรที่ 6 สุโขทัย ได้ดำเนินการโครงการอนุรักษ์ประติมากรรมปูนปั้น เจดีย์ประธานวัดช้างรอบ ตำบลหนองปลิง อำเภอเมืองกำแพงเพชร กำหนดระยะเวลา วันที่ 2 มิถุนายน 2565 – 2 มีนาคม 2566
ขั้นตอนการอนุรักษ์ประติมากรรมปูนปั้นแบ่งเป็น 3 ขั้นตอนหลัก ดังนี้
1. ขั้นตอนการเตรียมการ
- สำรวจเก็บข้อมูล และหลักฐานประติมากรรมปูนปั้น
- วิเคราะห์ปัญหาสภาพความชำรุด และพิจารณาเทคนิคการอนุรักษ์ที่เหมาะสมกับประติมากรรมปูนปั้น
2. ขั้นตอนการปฏิบัติการ
- บันทึกหลักฐานก่อนการอนุรักษ์ประติมากรรมปูนปั้น โดยบันทึกสภาพความชำรุดของประติมากรรม (ความชื้น วัชพืช รอยแตกร้าว) ด้วยภาพสัญลักษณ์ต่างๆ เพื่อใช้เป็นข้อมูลหลักฐานอ้างอิง
- บันทึกหลักฐานระหว่างการอนุรักษ์ประติมากรรมปูนปั้น
- การทำความสะอาดประติมากรรมปูนปั้น สารที่ใช้ในการทำความสะอาดเป็นสารเคมีที่มีชื่อว่า Benzalkonium Chloride หรือ BKC 80 เจือจางกับน้ำกลั่นหรือน้ำสะอาด
BKC เป็นสารทำความสะอาดที่สามารถกำจัดเชื้อจุลชีพ (สิ่งมีชีวิตขนาดเล็กที่ไม่สามารถมองเห็นได้ด้วยตาเปล่า ได้แก่ แบคทีเรีย ไวรัส เชื้อรา ปรสิต) โดยจะทำความสะอาดสารเคมีดังกล่าวอีกครั้งภายหลังด้วยน้ำสะอาด และใช้กระบอกฉีดน้ำเป็นอุปกรณ์ในการทำความสะอาดเพื่อลดผลกระทบต่อประติมากรรมปูนปั้นที่ทำความสะอาด
- การเสริมความมั่นคงประติมากรรมปูนปั้น สืบเนื่องจากการสำรวจประติมากรรมก่อนการอนุรักษ์ ในกรณีประติมากรรมปูนปั้นเป็นโพรงภายใน ใช้น้ำปูนผสมกับผงอิฐธรรมชาติเพื่อคงความดั้งเดิมของวัสดุในการเสริมความมั่นคง โดยน้ำปูนจะไปยึดเกาะกับผิวประติมากรรมกับศิลาแลง
- การซ่อมแซมประติมากรรมปูนปั้น
- การบันทึกหลักฐานหลังการอนุรักษ์ประติมากรรมปูนปั้น
3. ขั้นตอนการติดตามผล
- ติดตามผลหลังการอนุรักษ์ประติมากรรมปูนปั้น
การดำเนินการอนุรักษ์ประติมากรรมปูนปั้น เจดีย์ประธานวัดช้างรอบ จัดทำขึ้นเพื่ออนุรักษ์ประติมากรรมรูปช้างและลวดลายปูนปั้นที่อยู่ในสภาพชำรุดอย่างถูกต้องตามหลักวิชาการ ทั้งในฐานะมรดกทรัพย์สินทางวัฒนธรรมของชาติ และแหล่งท่องเที่ยว – แหล่งเรียนรู้ที่สำคัญอีกแห่งหนึ่งในอุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร.
อ้างอิง
กรมศิลปากร. ประชุมจารึก ภาคที่ 8 จารึกสุโขทัย. กรุงเทพฯ : สำนักหอสมุดแห่งชาติ, 2548.
กลุ่มอนุรักษ์จิตรกรรมและประติมากรรม กองโบราณคดี กรมศิลปากร
นารีรัตน์ ปรีชาพีชคุปต์, ธาดา สังข์ทอง และอนันต์ ชูโชติ ; ผู้แปลภาษาอังกฤษ, นันทนา ตันติเวสสะ และ สุรพล นาถะพินธุ,
นำชมอุทยานประวัติศาสตร์ สุโขทัย ศรีสัชนาลัย กำแพงเพชร (Guide to Sukhothai Si Satchanalai and Kamphaeng Phet historical parks). พิมพ์ครั้งที่ 2, กรุงเทพฯ : สำนักโบราณคดีและพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ, 2542.
ประทีป เพ็งตะโก. กระเบื้องเชิงชายสมัยอยุธยา. วิทยานิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัย
ศิลปากร, 2540.

อุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร
ขอเชิญร่วมกิจกรรมทางพุทธศาสนา "วันมาฆาบูชา"
วันจันทร์ที่ ๖ มีนาคม พ.ศ.๒๕๖๖ เวลา ๑๘.๓๐ น.
ณ โบราณสถานวัดพระธาตุ

#องค์ความรู้อุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร

กำแพงเมืองและสะพานไม้ของเมืองกำแพงเพชร*

เมืองกำแพงเพชร เป็นเมืองโบราณที่ตั้งอยู่บริเวณที่ราบลุ่มแม่น้ำปิง ปรากฏหลักฐานทางประวัติศาสตร์และโบราณคดีมาตั้งแต่สมัยสุโขทัยและสืบต่อมาจนถึงสมัยรัตนโกสินทร์ และตำแหน่งที่ตั้งของเมืองนับว่าเป็นจุดยุทธศาสตร์ทางการสงครามที่มีบทบาทเป็นอย่างมาก เมืองแห่งนี้จึงจำเป็นต้องมีการก่อสร้างกำแพงเมืองและป้อมปราการที่แข็งแกร่ง ทั้งนี้ชื่อเมืองกำแพงเพชรยังปรากฏในเส้นทางการเดินทัพของทั้งฝ่ายกรุงศรีอยุธยา ฝ่ายพม่า และฝ่ายล้านนา มาโดยตลอด

แผนผังเมืองกำแพงเพชรเป็นรูปสี่เหลี่ยมคางหมู วางตัวขนานไปกับแม่น้ำปิง ตัวเมืองมีขนาดกว้างประมาณ ๖๐๐ เมตร ยาวประมาณ ๒,๔๒๐ เมตร แนวกำแพงเมืองด้านเหนือพบร่องรอยคูน้ำและคันดินจำนวน ๓ ชั้น กำแพงเมืองชั้นในที่ล้อมรอบตัวเมืองเป็นระยะทางทั้งสิ้น ๕,๓๑๓ เมตร แนวกำแพงมีความกว้าง ๖.๕ เมตร สูงประมาณ ๔.๗ – ๕.๒ เมตร แนวกำแพงเมืองที่ล้อมรอบตัวเมืองก่อสร้างด้วยศิลาแลงอันเป็นทรัพยากรที่สำคัญของเมือง มีองค์ประกอบสำคัญคือ แนวกำแพงเมืองที่มีเชิงเทินและใบเสมา ประตูเมือง และป้อมปราการ ประตูเมืองกำแพงเพชรที่ยังคงปรากฏหลักฐานอยู่ในปัจจุบันจำนวน ๙ ประตู ได้แก่ ประตูหัวเมือง ประตูผี ประตูสะพานโคม ประตูวัดช้าง ประตูเตาอิฐ ประตูท้ายเมือง ประตูบ้านโนน ประตูดั้น และประตูเจ้าอินทร์ ป้อมปราการพบจำนวน ๑๑ ป้อม ได้แก่ ป้อมมุมเมืองทิศตะวันออกเฉียงเหนือ ป้อมมุมเมืองทิศตะวันตกเฉียงเหนือ ป้อมมุมเมืองทิศตะวันตกเฉียงใต้ ป้อมบ้านโนน ป้อมเจ้าจันทร์ ป้อมวัดช้าง ป้อมเตาอิฐ ป้อมหลังทัณฑสถานวัยหนุ่ม ป้อมเจ้าอินทร์ ป้อมเพชร และป้อมข้างประตูเตาอิฐ

อย่างไรก็ตามอาจมีป้อมและประตูบางแห่งที่ไม่เหลือร่องรอยให้เห็นในปัจจุบัน เช่น ประตูน้ำอ้อย ป้อมมุมเมืองทิศตะวันออกเฉียงใต้ แต่ปรากฏหลักฐานในพระราชนิพนธ์เสด็จประพาสต้นครั้งที่ ๒ ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อปี พ.ศ.๒๔๔๙ และในแผนที่เมืองกำแพงเพชรที่เขียนเมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๐ ที่ปรากฏในพระราชนิพนธ์เที่ยวเมืองพระร่วง ในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว พระราชนิพนธ์ทั้งสองฉบับ ปรากฏข้อความที่แสดงพระราชวินิจฉัยเกี่ยวกับเมืองกำแพงเพชร ลักษณะของป้อมปราการ ประตูเมือง และคูเมือง ที่เป็นประโยชน์ต่อการศึกษาเปรียบเทียบในปัจจุบัน โดยเฉพาะแผนที่เมืองกำแพงเพชรที่เขียนเมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๐ ในพระราชนิพนธ์เที่ยวเมืองพระร่วง เป็นแผนที่ที่แสดงตำแหน่งของป้อมประตูเมืองกำแพงเพชร พบประตูน้ำอ้อยซึ่งไม่ปรากฏหลักฐานในปัจจุบันแต่ในแผนที่ระบุตำแหน่งไว้เป็นบริเวณถัดจากประตูบ้านโนนมาด้านทิศตะวันออก และที่สำคัญคือบริเวณมุมที่บรรจบของแนวกำแพงเมืองด้านทิศตะวันออกและทิศใต้ หรือมุมเมืองด้านทิศตะวันออกเฉียงใต้ พบว่ามีป้อมปราการตั้งอยู่ในพื้นที่ดังกล่าวด้วย ซึ่งเป็นพื้นที่ในการดำเนินการขุดตรวจทางโบราณคดีในครั้งนี้ก่อนการดำเนินโครงการก่อสร้างพัฒนาสภาพแวดล้อมและสิ่งอำนวยความสะดวกด้านการท่องเที่ยว (พัฒนาระบบชลประทาน เพื่อเพิ่มศักยภาพการท่องเที่ยวเชิงประวัติศาสตร์แหล่งมรดกโลกกำแพงเพชร) ของสำนักงานโยธาธิการและผังเมืองจังหวัดกำแพงเพชร โดยได้รับการจัดสรรงบประมาณตามแผนปฏิบัติราชการจังหวัดกำแพงเพชร ประจำปีงบประมาณ พ.ศ.๒๕๖๓ และดำเนินการขุดค้นทางโบราณคดีโดยอุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร

พื้นที่การดำเนินงานตั้งอยู่บริเวณพิกัด เส้นรุ้งที่ ๑๖ องศา ๒๘ ลิปดา ๕๓.๖๘ ฟิลิปดา เหนือ เส้นแวงที่ ๙๙ องศา ๓๑ ลิปดา ๓๓.๑๕ ฟิลิปดา ตะวันออก ด้านหลังที่ทำการไปรษณีย์ สาขาชากังราว บนถนนราชดำเนิน ๑ ตำบลในเมือง อำเภอเมือง จังหวัดกำแพงเพชร สภาพก่อนการดำเนินงานเป็นพื้นผิวถนนแบบแอสฟัลติกคอนกรีต (Asphaltic Concrete) และตั้งอยู่บริเวณที่จะดำเนินการวางท่อลอดเพื่อเชื่อมต่อคูเมืองกำแพงเพชรด้านทิศใต้และทิศตะวันออกเข้าด้วยกัน และได้กำหนดขุดหลุมขุดค้นทางโบราณคดีเป็น ๒ หลุม ขนาดกว้าง ๒ เมตร และยาว ๔๐ เมตร และ ๓๐ เมตร ตามลำดับ และวางหลุมขุดค้นทั้งสองหลุมตัดกันเป็นรูปกากบาท

จากการขุดค้นทางโบราณคดีได้พบร่องรอยผิดวิสัยทางโบราณคดี (Archaeological Feature) สำคัญ ๒ จุด คือ

๑. พบโครงสร้างสะพานไม้ที่สันนิษฐานว่าใช้เป็นทางสัญจรในอดีต เป็นเสาตอม่อสะพานแบบคานแต่ไม่พบชิ้นส่วนโครงสร้างสะพานด้านบนหรือไม้กระดานที่วางพาดสำหรับเดินข้ามแต่อย่างใด พื้นที่ดังกล่าวน่าจะเป็นคูเมืองด้านทิศตะวันออกต่อทิศใต้มาก่อน และมีกิจกรรมการปรับถมคูเมืองและพื้นที่โดยรอบเพื่อก่อสร้างถนนราชดำเนิน ๑ ที่ใช้สัญจรกันในปัจจุบัน เนื่องจากพบโบราณวัตถุอายุตั้งพุทธศตวรรษที่ ๑๙ – ๒๖ ซึ่งโบราณวัตถุมีลักษณะการพบที่ไม่เรียงลำดับตามอายุสมัย ทั้งนี้ยังปะปนกันในชั้นดินที่นำมาถมร่วมกับการพบวัตถุร่วมสมัยทั้งชิ้นส่วนพลาสติก แก้ว และโลหะ จากรูปแบบโครงสร้างสะพานไม้ที่พบยังไม่สามารถระบุช่วงเวลาการสร้างและการใช้งานได้อย่างชัดเจน แต่จากการพบชิ้นส่วนน้ำยาขัดรองเท้ายี่ห้อ KIWI ที่ปรากฏเครื่องหมายการค้าอยู่ในช่วง พ.ศ. ๒๔๖๗ – ๒๕๑๖ ที่อยู่ในชั้นดินที่นำมาถมคูเมือง และประกอบกับแผนผังเมืองกำแพงเพชรเมื่อปี พ.ศ. ๒๕๐๔ และภาพถ่ายทางอากาศปี พ.ศ.๒๕๑๗ ทั้งสองต่างปรากฏถนนในพื้นที่การดำเนินงานแล้ว จึงสามารถระบุได้เบื้องต้นว่ามีการปรับถมคูเมืองเพื่อสร้างถนนราชดำเนินน่าจะอยู่ในช่วงระยะเวลาปี พ.ศ. ๒๔๖๗ – ๒๕๐๔

๒. พบแนวโบราณสถานที่ก่อด้วยศิลาแลง สันนิษฐานจากตำแหน่งที่พบว่าน่าจะเป็นแนวกำแพงเมืองด้านทิศใต้ และมีอายุสมัยของแนวโบราณสถานที่พบสันนิษฐานว่ามีอายุร่วมสมัยกับแนวกำแพงเมืองกำแพงเพชรด้านอื่น ที่มีอายุในช่วงพุทธศตวรรษที่ ๒๑ - ๒๒ และแนวกำแพงเมืองด้านทิศใต้ในบริเวณนี้น่าจะถูกรบกวนจากการปรับถมพื้นที่ไปพร้อมกับช่วงถมคูเมืองเพื่อก่อสร้างถนนราชดำเนิน ๑ ด้วยเช่นกัน

สามารถสรุปการใช้งานของพื้นที่ดังกล่าวได้ว่า แนวถนนราชดำเนิน ๑ เป็นทางสัญจรที่ใช้เข้าและออกเมืองกำแพงเพชรเดิมก่อนปีพ.ศ.๒๕๐๔ จากการพบแนวโครงสร้างสะพานไม้ที่เป็นหลักฐานแสดงถึงการสร้างสะพานข้ามคูเมือง และในเวลาต่อมาได้มีการปรับถมพื้นที่ทั้งส่วนคูเมืองและกำแพงเมืองเพื่อก่อสร้างถนนราชดำเนิน ๑

*บทความฉบับนี้เรียบเรียงเพื่อประกอบการนำเสนอผลงานวิชาการในการสัมมนา “วิจัยวิจักขณ์” ประจำปี ๒๕๖๕ วันที่ ๓๑ มกราคม ๒๕๖๖ ของนางสาวจินต์จุฑา เขนย นักโบราณคดีปฏิบัติการ อุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร

เอกสารอ้างอิง
ประทีป เพ็งตะโก. “ป้อมเพชร ปราการเหล็กแห่งอยุธยา”. ศิลปากร. ปีที่ ๔๐, ฉบับที่ ๕ (ก.ย.-ต.ค. ๒๕๔๐) หน้าที่ ๕๐-๖๕.
พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และสมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ. เสด็จประพาสต้นในรัชกาลที่ ๕. พิมพ์ครั้งที่ ๒๖. กรุงเทพฯ : ไทยร่มเกล้า, ๒๕๒๙.
พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว. เที่ยวเมืองพระร่วง. พิมพ์ครั้งที่ ๒. กรุงเทพฯ : มหามกุฎราชวิทยาลัย, ๒๕๑๙.